Zwykły proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa jest najczęstszym procesem występującym w kościelnych sądach. Stosuje się, gdy niemożliwe jest przeprowadzenie procesu skróconego o stwierdzenie nieważności małżeństwa lub tzw. procesu dokumentalnego.
Kanoniczny proces małżeński jest skomplikowanym i długotrwałym procesem kościelnym dotyczącym zaskarżonego małżeństwa (szczegółowy przebieg procesu – patrz zakładka (przebieg procesu).
Strona powodowa, która zaskarża swoje małżeństwo kanoniczne, musi w tekście skargi wskazać, z jakiej przyczyny, tzn. z jakiego tytułu, uważa swoje małżeństwo za zawarte nieważne. Przyczyna ta już na początku rozpoczęcia procesu musi dawać rozumne przypuszczenie, że zawarte małżeństwo może być nieważnie, co w trakcie procesu należy udowodnić m.in. przez swoje zeznania i przez zeznania świadków procesowych.
Prawo kościelne wylicza wiele przyczyn nieważności małżeństwa.
Przyczyny te zostały wymienione w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 roku i można je uszeregować w trzech grupach:
- przeszkody małżeńskie,
- braki dotyczące zgody małżeńskiej,
- brak formy kanonicznej.
Najczęstszą przyczyną nieważności małżeństwa, rozpatrywaną w sądach kościelnych przez zwykły proces małżeński, jest niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich z przyczyn natury psychicznej. Istnienie wiele przyczyn natury psychicznej, które mogą być powodem nieważnie zawartego małżeństwa, np. alkoholizm, narkomania, histeria, homoseksualizm, nieprawidłowa osobowość, psychopatia, schizofrenia, zaburzona osobowość, zaburzenia relacji interpersonalnych, wysoce niedojrzała osobowość. Przyczyny te mogą uniemożliwić budowanie wspólnoty życia i miłości i w wielu wypadkach powodują rozpad wspólnoty małżeńskiej. Należy zwrócić uwagę, że kanoniczny proces małżeński nie jest procesem rozwodowym. Rozpad małżeństwa czy nieudany związek małżeński, nie zakłada jednoznacznie, że małżeństwo zostało zawarte nieważnie. O ważności czy nieważności małżeństwa decyduje sam moment jego zawarcia, a nie jego sukcesywne losy nie mające powiązania z okresem przedślubnym czy z momentem samego zawarcia małżeństwa. Raz zawarte ważnie małżeństwo nie może być z żadnego powodu i przez nikogo unieważnione. Kanoniczny proces małżeński ma za zadanie ustalić prawdę obiektywną na temat danego małżeństwa odnośnie jego ważności czy nieważności.
Celem stwierdzenia nieważności małżeństwa konieczne jest przeprowadzenie procesu małżeńskiego. Po przeprowadzeniu procesu Sąd kościelny wydaje wyrok, w którym orzeka, czy została udowodniona nieważność małżeństwa?
Wyrok, który stwierdził nieważność małżeństwa po raz pierwszy, staje się wykonalny po upływie 15 dni od otrzymania kopii wyroku jeśli nie nastąpiła apelacja do Trybunału II instancji. Apelację może wnieść strona, która uważa się za pokrzywdzoną, jak również rzecznik sprawiedliwości lub obrońca węzła małżeńskiego.
Informacje dodatkowe
Pozbawieni używania rozumu, mogą występować w sądzie tylko po-przez kuratora. Kuratora mianuje przewodniczący kolegium. O mianowaniu kuratora należy powiadomić wszystkie zainteresowane strony (obydwie strony procesowe, kuratora, obrońcę węzła, adwokata).
Każda strona może ustanowić sobie pełnomocnika. Jeżeli pełnomocnik nie mieszka na terytorium podlegającym trybunałowi, musi mieć zezwolenie przewodniczącego trybunału. Pełnomocnictwo musi być autentyczne, czyli musi być podpisane przez władzę kościelną (np. proboszcza, notariusza) lub przez władzę świecką (notariusza). O powołaniu pełnomocnika należy powiadomić strony i obrońcę węzła. Po wpłynięciu do sądu autentycznego pełnomocnictwa, sędzia wysyła wszystkie pisma procesowe do pełnomocnika, nie do strony, która ustanowiła sobie pełnomocnika. Pełnomocnik może być odwołany przez stronę.
Każda strona może ustanowić sobie adwokata. Jeżeli sędzia uzna, że strona nie poradzi sobie w procesie, przewodniczący kolegium powinien wyznaczyć jej adwokata. Adwokat zawsze musi być zatwierdzony przez Biskupa moderatora Sądu. Adwokat musi złożyć w sądzie autentyczne zlecenie, podpisane przez władzę kościelną (np. proboszcza, notariusza) lub przez władzę świecką (notariusza). O powołaniu adwokata należy powiadomić strony i obrońcę węzła. Adwokat może być odwołany przez stronę.