I. Wpłynięcie skargi powodowej do właściwego Sądu (szerzej o skardze powodowej patrz zakładka – skarga powodowa).
Właściwość Sądu określają następujące przepisy (MIDI, art. 1, kan. 1672): „W sprawach o nieważność małżeństwa, które nie są zarezerwowane Stolicy Apostolskiej, właściwe są: 1° trybunał miejsca, w którym małżeństwo zostało zawarte; 2° trybunał miejsca, w którym jedna ze stron lub obie strony mają stałe lub tymczasowe zamieszkanie; 3° trybunał miejsca, w którym faktycznie trzeba będzie zebrać większość dowodów”.
II. Dekret przyjęcia skargi powodowej
„Po otrzymaniu skargi powodowej wikariusz sądowy, jeśli uważa, że posiada ona jakieś podstawy, winien ją przyjąć i nakazać dekretem umieszczonym pod tą skargą, aby jej egzemplarz został doręczony obrońcy węzła oraz, jeżeli skarga powodowa nie została podpisana przez obie strony, także stronie pozwanej, wyznaczając jej termin piętnastu dni na wyrażenie swojego stanowiska odnośnie do żądania” (MIDI, art. III, kan. 1676 § 1; (por. kan. 1505 § 1 KPK).
Oficjał może oddalić skargę powodową (KPK, kan. 1505 § 1) – patrz zakładka skarga powodowa.
III. Dekret ustalenia formuły sporu (zawiązanie sporu)
Obrońca i strona pozwana w ciągu piętnastu dni od otrzymania skargi mają udzielić odpowiedzi. Po tym terminie i po wcześniejszym ponownym wezwaniu drugiej strony do przedstawienia swojego stanowiska, o ile wikariusz sądowy uznał to za właściwe, po wysłuchaniu obrońcy węzła, winien swoim dekretem określić formułę wątpliwości, oraz zdecydować, czy sprawa ma być rozpoznawana w procesie zwykłym czy w procesie skróconym, według kan. 1369-1373 KPK. Dekret ten winien być natychmiast notyfikowany stronom oraz obrońcy węzła. Jeżeli sprawa ma być prowadzona w procesie zwykłym, wikariusz sądowy w tym samym dekrecie winien ustanowić kolegium sędziowskie.
Jeżeli strony wcześniej nie wyraziły zgody w przedmiocie zawiązania sporu, przysługuje im prawo odwołania - w ciągu dziesięciu dni od chwili otrzymania dekretu zawiązania sporu - od decyzji oficjała, aby wydany dekret został zmieniony. Oficjał podejmuje decyzję nowym dekretem.
III. Dekret rozpoczęcia instrukcji dowodowej
Po dziesięciu dniach od zawiadomienia o dekrecie zawiązania sporu - sędzia ponens wydaje dekret rozpoczęcia instrukcji dowodowej.
Po wydaniu dekretu rozpoczęcia instrukcji dowodowej obrońca węzła małżeńskiego redaguje pytania na podstawie skargi powodowej i pisemnych wypowiedzi stron. W niektórych Sądach pytania dla stron i świadków układa. Kwestie do procesu może podać także adwokat występujący w sprawie.
Sędzia audytor ustala daty przesłuchania stron.
IV. Zbieranie dowodów (patrz zakładka – dowody w zwykłym procesie małżeńskim).
V. Dekret ogłoszenia akt
Po wpłynięciu opinii biegłego do Sądu notariusz przekazuje akta z opinią sędziemu ponensowi, który wydaje dekret ogłoszenia akt.
Notariusz wysyła dekret ogłoszenia akt obydwu stronom (lub pełnomocnikowi lub adwokatowi) pocztą poleconą. Zaznacza w dekrecie, że strony mają prawo przeczytać akta w siedzibie sądu w terminie trzech ty-godni (lub dłuższym, jeżeli strona przebywa za granicą).
Zdarza się, że strona prosi sędziego o przesłanie kopii akt do innego sądu, np. w USA, celem zapoznania się z aktami. Wówczas przed wysyłką kopii akt sędzia może zażądać od strony opłacenia kosztów wykonania kserokopii i przesyłki. Sąd rekwizycyjny zwraca kopie akt sądowi prowadzącemu proces.
Adwokat ma prawo otrzymać kopię akt, ale nie wolno mu ich udostępniać stronom i komukolwiek.
Nigdy nie wolno ani stronom, ani pełnomocnikom, ani świadkom, ani osobom postronnym (np. rodzicom, proboszczom) przekazywać kserokopii zeznań i kserokopii opinii biegłych. Byłaby to zdrada tajemnicy sądowej. Natomiast strona procesowa lub pełnomocnik może czynić notatki w czasie czytania akt.
Po przeczytaniu akt każda strona procesowa zostawia w sądzie pisemną notę, że zapoznała się z aktami. W piśmie zaznacza, czy wnosi nowe dowody. W piśmie strona może dodać, że w ciągu najbliższych dni dośle swoją dłużą wypowiedź.
Jeżeli strona pozwana (po otrzymaniu dekretu ogłoszenia akt) przyjdzie do sądu czytać akta, a do tej pory nie złożyła zeznań, wówczas najpierw trzeba ją przesłuchać i dopiero po złożeniu zeznań udostępnić jej akta do czytania.
Proces przedłuża się, gdy strona procesowa po ogłoszeniu i przeczytaniu akt domaga się przesłuchania dodatkowych świadków. Sędzia ponens decyduje dekretem, czy zasadne jest dosłuchanie świadka lub świadków. Wówczas trzeba ponownie przekazać akta biegłemu. I po wypowiedzi biegłego trzeba wydać drugi dekret ogłoszenia akt i wysłać go stronom procesowym pocztą poleconą.
VI. Zamknięcie postępowania dowodowego
Kilka dni po upłynięciu terminu zapoznania się z aktami przez strony sędzia ponens wydaje dekret zamknięcia postępowania dowodowego Dekret zamknięcia postępowania dowodowego wysyła się obydwu stronom i obrońcy węzła.
VII. Uwagi obrońcy węzła
W dekrecie zamknięcia postępowania dowodowego sędzia prosi Obrońcę węzła małżeńskiego, aby sporządził swoje uwagi.
VIII. Dekret o zapoznaniu się z Uwagami obrońcy
Po wpłynięciu Uwag obrońcy węzła do sądu, notariusz przekazuje akta sędziemu ponensowi, który zapoznaje się z Uwagami i wydaje notariuszowi polecenie, aby wysłał obu stronom dekret o zapoznaniu się z Uwagami i kopie Uwag.
IX. Dyskusja sprawy
Strony, obrońca węzła i adwokat przedkładają swoje uwagi i obrony. Sędzia może też zarządzić ustną dyskusję na specjalnej sesji z udziałem trzech sędziów i notariusza. Tę wymianę uwag i obron nazywamy dyskusją sprawy.
X. Wyrok końcowy
Przewodniczący kolegium prosi sędziów o opracowanie votów (wniosków) sędziowskich i wyznacza termin sesji wyrokowej. Sędziowie przygotowują swoje vota (wnioski) na piśmie.
XI. Sesja wyrokowa
Dyskusją kieruje przewodniczący kolegium. Pierwszy swoje votum przedkłada sędzia ponens (relator).
W czasie dyskusji każdy z sędziów ma prawo zmienić swoje wotum zaznaczając to na końcu votum. W czasie dyskusji przewodniczący kolegium może zarządzić głosowanie, czy nie należałoby wzmocnić procesu nowymi dowodami.
Sesję wyrokową, sporządzoną przez ponensa (relatora), podpisują tylko trzej sędziowie. W sesji wyrokowej biorą udział tylko trzej sędziowie, nikt inny. Sesja wyrokowa jest objęta tajemnicą.
Ważny wyrok ostateczny nie może być ponownie rozpatrywany.
XII. Redakcja wyroku
Sędzia ponens (relator) na zredagowanie wyroku ma termin ustawowy miesiąc czasu od dnia wydania wyroku.
XIII. Ogłoszenie wyroku
Po napisaniu wyroku sędzia ponens przekazuje wyrok z aktami notariuszowi. Notariusz redaguje dekret ogłoszenia wyroku i wysyła go wraz z kopią wyroku obydwu stronom poczta poleconą. Kopię wyroku wysyła też obrońcy węzła. „Ogłoszenie wyroku” nie polega na „wysłaniu dekretu ogłoszenia wyroku”, tylko na „wysłaniu kopii wyroku” obu stronom.
Jeżeli notariusz nie wyśle stronie pozwanej „kopii wyroku”, mogą z tego wyniknąć poważne konsekwencje. Mianowicie strona pozwana (przy pomocy adwokata) może wnieść skargę o naruszenie jej uprawnień.
Notariusz nie posyła kopi wyroku stronie pozwanej tylko wtedy, gdy strona w czasie procesu oświadczyła, że odmawia przyjęcia jakiejkolwiek informacji o procesie. Wówczas posyła się jej tylko sam dekret ogłoszenia wyroku.
XIV. Wykonalność wyroku
Wyrok, który stwierdził nieważność małżeństwa po raz pierwszy, staje się wykonalny po upływie 15 dni od otrzymania kopii wyroku.
Po tym, gdy wyrok stwierdzający nieważność małżeństwa stał się wykonalny, strony, których małżeństwo zostało uznane za nieważne, mogą zawrzeć nowe małżeństwo, chyba, że zostało to zabronione zakazem dołączonym do samego wyroku lub postanowieniem ordynariuszem miejsca.
Gdy wyrok stał się wykonalny, wikariusz sądowy powinien zawiadomić o nim ordynariusza miejsca, w którym małżeństwo zostało zawarte. On zaś ma się zatroszczyć, by w księgach małżeństw i ochrzczonych jak najszybciej dokonano adnotacji o orzeczonej nieważności małżeństwa oraz ustanowionych ewentualnie zakazach.
XV. Apelacja
Stronie, która uważa się za pokrzywdzoną, jak również rzecznikowi sprawiedliwości oraz obrońcy węzła przysługuje prawo wniesienia skargi o nieważność wyroku lub apelacji od tego wyroku w ciągu 15 dni od dnia jego otrzymania. Trybunałem II instancji jest Trybunał metropolity.
Po terminie 15 dni użytecznych apelację uważa się za zaniechą. Jeśli apelacja jest dokonana ustnie, notariusz redaguje ją na piśmie wobec samego apelującego.
Nie można apelować w pięciu wypadkach wymienionych w art. 280 Dignitas Connubii; kan. 1629 KPK:
- od wyroku samego Papieża lub Sygnatury Apostolskiej;
- od wyroku dotkniętego wadą nieważności, chyba że jest złączona ze skargą o nieważność według przepisu kan. 1625;
- od wyroku, który przeszedł w stan rzeczy osądzonej;
- od dekretu sędziego lub wyroku przedstanowczego, które nie mają mocy ostatecznego wyroku, chyba że jest złączona z apelacją od ostatecznego wyroku;
- od wyroku lub dekretu w sprawie, w stosunku do której prawo zastrzega, że rzecz powinna być rozstrzygnięta jak najszybciej (kan. 1629).
XVI. Wysłanie akt do II instancji
Jeżeli wyrok jest n e g a t y w n y, akta sprawy wysyła się do II Instancji t y l k o w ó w c z a s, gdy strona/y/ złożyła/y apelację/e/.
Jeżeli wyrok jest p o z y t y w n y, akta sprawy wysyła się do II Instancji tylko wówczas, gdy strony lub obrońca złożyli apelację.
Zgodnie z przepisami prawa oprawione akta mają być przesłane do II instancji wraz z apelacjami w ciągu 20 dni od publikacji wyroku czyli od dnia otrzymania wyroku przez strony.
XVII. Prawne sposoby zakończenia wyroku
Każdy proces małżeński musi być zakończony w sposób zgodny z prawem. Sposobami zakończenia procesu małżeńskiego zgodnymi z prawem są:
1. Wyrok (sententia).
2. Umorzenie instancji (peremptio instantiae).
Gdy żaden akt procesowy nie został podjęty przez strony w ciągu sześciu miesięcy, nie mając żadnej przeszkody, ma miejsce umorzenie; trybunał jednak niech nie zaniedba zwrócenia uwagi na to, czy strona wie-działa o konieczności działania. Ustawa zaś partykularna może ustanowić inne terminy umarzające.
Umorzenie następuje z mocy prawa i musi być ogłoszone także z urzędu. Umorzenie powoduje wygaśnięcie akt procesu, lecz nie akt sprawy, które mogą mieć moc także w innej instancji, co do orzeczenia nieważności tego samego małżeństwa.
W przypadku umorzenia (lub zrzeczenia się) sprawa może być ponownie przyjęta. Kto, po zakończeniu instancji przez umorzenie (lub zrzeczenia się), chce sprawę wszcząć na nowo lub kontynuować, może zwrócić się do któregokolwiek trybunału zgodnie z prawem właściwego w czasie wznowienia.
Jeśli jednak umorzenie, (zrzeczenie się lub zaniechanie) miały miejsce w Rocie Rzymskiej, jedynie tam sprawa ta może być wznowiona, niezależnie od tego, czy była ona wcześniej temuż Trybunałowi Apostolskiemu przekazana, czy dotarła do niego przez apelację.
3. Zrzeczenie się instancji (renuntiatio instantiae).
Powód może zrzec się instancji w każdej fazie i na każdym stopniu sądu; podobnie tak powód, jak i strona pozwana mogą się zrzec czy to wszystkich akt procesowych, czy tylko niektórych, o które prosili. Zrzeczenie się, by było ważne, musi być dokonane na piśmie; powinno być podpisane przez stronę lub przez jej pełnomocnika, posiadającego specjalne zlecenie; musi być zakomunikowane drugiej stronie, zaakceptowane lub przynajmniej nie kwestionowane przez tą ostatnią, i przyjęte przez przewodniczącego lub przez ponensa. O zrzeczeniu się powinien być poinformowany obrońca węzła.
W przypadku zrzeczenia się, tak samo jak w przypadku umorzenia instancji, sprawa może być ponownie przyjęta.
4. Zawieszenie instancji (suspensio instantiae).
Jeśli śmierć małżonka nastąpiła w czasie procesu:
przed zamknięciem postępowania dowodowego instancja jest zawieszona, dopóki drugi małżonek lub ktoś inny, ten kto jest zainteresowany, nie podejmie sporu; w tym przypadku trzeba przedstawić prawny interes.
5. Zaniechanie sprawy (causa deserta).
Jeśli powód, w dniu i godzinie określonych dla uzgodnienia formuły wątpliwości nie stawi się osobiście ani przez pełnomocnika, ani nie przedstawi właściwego usprawiedliwienia to przewodniczący lub ponens powinien go ponownie wezwać. Jeżeli powód nie stawi się na nowe wyzwanie, przewodniczący lub ponens orzeka zaniechanie sprawy, chyba że strona pozwana lub promotor sprawiedliwości, zgodnie z art. 92, n 2, chcą kontynuować proces o stwierdzenie nieważności.
Jeśli zaniechanie sprawy miało miejsce w Rocie Rzymskiej, jedynie tam sprawa ta może być wznowiona, niezależnie od tego, czy była ona wcześniej temuż Trybunałowi Apostolskiemu przekazana, czy dotarła do niego przez apelację.
Bez jednego z powyższych dekretów prawnego zakończenia procesu (tj. wyroku, umorzenia instancji, zrzeczenia się, zawieszenia instancji lub zaniechania sprawy, nie można akt procesowych odłożyć do archiwum.